Ajandam

H. Yener Gür’eş

Türk Yapısal Çelik Derneği Yönetim Kurulu Başkanı

Avrupa Yapısal Çelik Birliği (ECCS) Önceki Başkanı

Bu topraklarda binlerce yıldır deprem oluyor ve olmaya da devam edecek. Depreme maruz başka ülke yok mu? Var. Onların hepsinde de böyle yıkım oluyor mu? Depreme dayanıklı yapıların yapıldığı ülkelerde hayır. Oralarda alışkanlıklara dayalı çelik mi beton mu tartışması olmuyor bilimsel olarak her malzemenin kendine özgü avantajından yararlanılıyor, bu sayede de hem binalar yıkılmıyor hem de beton bloklar nedeniyle yağmurların toprağa ulaşması engellenmiyor, sellere sebep olunmuyor.



Hani “Deprem öldürmez, binalar öldürür” deniyor ya doğrudur. Ama buna bir şeyi daha ekleyelim, “felaketlerden yeterince ders almamak” da öldürüyor. Depremde göçen binaların hepsi her kademedeki insan hatalarından yıkıldı. Dolayısıyla, insan hatalarından dolayı binaların yıkılmasından hayatı kurtulan ama evsiz kalanların başını sokacak barınak bulamamasından, zamanında çözüm üretilememesinden hepimiz sorumluyuz. Her birimizin farklı boyutlarda da olsa sorumluluğumuz olduğunu düşünüyorsak, şu soruları sormamız gerekir kendimize.

GEÇMİŞTEN DERS ALMADIK

26 Aralık 1939 tarihinde 32.962 vatandaşımızı kaybettiğimiz 7.9 büyüklüğündeki Erzincan depreminin üzerinden 83 yıl ve toplamda 17.972 can kaybına neden olan 17 Ağustos 1999’da İzmit Körfezi güney sahilleri ve Adapazarı ile 12 Kasım 1999 Düzce’de meydana gelen depremlerin üzerinden 23 yılı aşkın zaman geçti. Bu yıl 6 Şubat 2023 tarihinde merkez üssü Kahramanmaraş olan, biri 7.7 diğeri 7.6 büyüklüğünde iki deprem yaşadık. Depremde 11 ilimiz (Kahramanmaraş, Hatay, Gaziantep, Malatya, Diyarbakır, Kilis, Şanlıurfa, Adıyaman, Osmaniye Adana ve Elâzığ) etkilendi. Ayrıca, Kayseri’de de yapılan 2 bin 432 hasar tespit çalışması sonucunda 73 binanın ağır hasarlı olduğu tespit edildi.



Ülkemizde çok ciddi kayıplara neden olan 6 Şubat depremi Türkiye’nin güneyinde, başta Halep olmak üzere kuzey Suriye bölgesini de çok etkiledi.



Her büyük depremden sonra Deprem Yönetmeliğini geliştirdik. Peki ya yukarıda sorguladığımız diğerleri? Tüm bu yaşananlar gösterdi ki depremde bu kadar binanın çökmesi ve bu kadar insanın beton bloklar altında ölmesinin nedeni; planlama, projelendirme, ruhsatlandırma koordinasyon, inşaat ve kullanımdaki insan hataları olmuştur. Bunun için gelişmiş ülkelerde olduğu gibi ülkemizde de bir an önce; yapı elemanlarının “şantiyede yapım” yerine fabrika ortamında “endüstriyel ürün” haline dönüştürülmesi şarttır ve ölümleri azaltmanın en önemli ve kesin sonuç veren yoludur.



Her depremden sonra çelik yapılar mecburen akla geliyor, bazı önlemler alınıyor ama sonradan kısa sürede unutuluyor ve yine yapılar yıkılıyor. Türkiye çelik üretimi açısından son 10 yılda dünyada 7 ilâ 10. sırada, Avrupa’da 1 veya 2. sırada yani dünyanın önde gelen çelik üreticisi. Buna karşılık deprem kuşağında ve yüksek riskli bölgede bulunan ülkemizde konutların sadece %1,5-2’si, sanayi yapıları gibi üstyapılar ile köprü ve kuleler gibi altyapılar dâhil toplam yapıların %5-6’sı çelik ile yapılıyor. Sanırım bu rakamlar çeliğin avantajlarının göz ardı edildiğini kanıtlamaya yeter.



Depremlerde neden bu kadar kaybımız oluyor?

Önce kayıplarımızı gözden geçirelim. Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının, 19 Şubat 2023 tarihi itibariyle yayımladığı aşağıdaki tabloda özetlenen Hasar Tespit Raporuna göre incelenen 830.346 binadan; 407.786 binanın hasarsız, 229.550 binanın az ve orta hasarlı, 105.794 binanın yıkık veya acil yıkılması gerekli ağır hasarlı olduğu, 87.783 binaya girilemediği için tespit yapılamadığı görülmüştür.



Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığının, 28 Şubat 2023 tarihinde yayımladığı bilgide ise yukarıda ayrıntılar yer almamakla birlikte; incelenen bina sayısı 830.783’ten 1.520.000’e (fark 689.217 ile %83) yükselmiş, yıkık ve ağır hasarlı olan bina sayısı 105.794’ten 202.000’e (fark 96.206 ile %91) ve bağımsız birim sayısı 384.545’ten 582.000’e (fark 197.455 ile %51) çıkmıştır.



Depremde hayatlarını kaybedenlerin sayısı resmi rakamlara göre 50.000 civarındayken, yapılan öngörülere göre enkaz kaldırma işlemi tamamlandığında bu sayının 100.000’in üzerine çıkması ihtimal dâhilindedir.



İnsanların yaşadıklarından ve yakınlarını kaybetmelerinden kaynaklanan travmadan, ekonomik kayıplardan burada bahsetmiyor, bu değerlendirmeyi uzmanlarına bırakıyorum. Ancak genel kabul gören bir rakamı belirtmek istiyorum: Yıkılan şehirlerin yeniden imar maliyetinin 100 milyar doların üzerinde olduğu ifade ediliyor. O zaman insan şunu düşünüyor: bu 100 milyar doları depremden sonra acilen harcamak yerine deprem öncesinde planlı bir şekilde harcasaydık da bu kayıplar olmasaydı, ülke olarak daha kazançlı olmaz mıydık? Bu sorum, bundan sonraki olası depremler için de geçerlidir.



Kayıpların nedenini iki aşamada ele almak lazım: Birincisi; depremden önce alınması gereken önlemler ki bunları depremin olası etkilerini değerlendirmek, depremde yıkılmayacak yapılar yapmak ya da mevcut yapıları deprem dirençli hale getirmek, bu mümkün olmuyorsa yıkıp yenisini yapmak, afet hazırlık planları yapmak şeklinde özetleyebiliriz. İkincisi ise depremden sonra yapılacak hizmetlerdir ki bunları da kurtarma ve defin planlaması depremzedelerin barındırılması (hijyen kuralları göz önüne alınarak) yeme içme ihtiyaçlarının karşılanması, tıbbi destek, yardımların toplanma ve dağıtımının organizasyonu, ulaşım yollarının açık bulundurulması ve güvenlik gibi hususlar olarak belirtebiliriz. Bu planlamaların sürdürülebilirliği de ayrı bir önem taşımaktadır.



Depremden önce alınması gereken önlemler

Bu kapsamda en yüksek önceliğe sahip olan, deprem dirençli binalara sahip olmak için sadece mevzuatın geliştirilmesinin yetmediğini görülmektedir. Çünkü

- tasarım,

- zemin ve altyapı koşullarına uygun onay ve ruhsat işlemleri,

- malzeme seçimi,

- şantiyede yapım,

- kalite güvence ve kalite kontrol dâhil denetim sistemlerine

ilişkin kuralların insan eliyle şu ya da bu nedenle çiğnenmesi sonucunda binalar yıkılmış, yollar ve havaalanı pistleri çatlamış ya da çökmüştür.

Bundan dolayı sadece müteahhitleri ve ruhsatı verenleri suçlamak yetersizdir ve bizi yanlış sonuçlara götürebilir. Bu gibi çabalar belki kendini çaresiz hisseden kamuoyunun hezeyanını bastırabilir ama gerçekçi bilimsel sonuçlar çıkarmamıza yardımcı olmaz. Aslında “denetim ve değerlendirme” hem tüzel hem özel kişilerin de içinde olduğu bir bütündür ve doğru teşhis ile doğru sonuçlara varmak, ilerisi için çözüm üretmek gerekir.



Mevzuat konusunda yapılması gerekenler kapsamında, yukarıda da belirtildiği gibi yönetmeliklerde bazı iyileştirmeler yapılmıştır. Ancak hafif çelik ve modüler yapılar konusunda daha yapılması gereken çok şey vardır.



Hukukî kuralların ve teknik standartların geliştirilmesi konusundaki çalışmalara örnek olduğu için ABD’deki Northridge depremine de kısaca değinelim. 17 Ocak 1994’te Los Angeles şehrini vuran 6.7 (Mw) büyüklüğündeki Northridge depremi (süre: 10-20 saniye, yer ivmesi: 1,82 g) Kuzey Amerika’daki bir kentsel alanda araçsal olarak kaydedilen şimdiye kadarki en yüksek yer ivmesine sahipti. Elde mevcut resmi verilere göre bu büyük depremde 57 kişi öldü, 8.700 kişi yaralandı, toplam hasar 13-50 milyar dolar (2021 itibariyle 24-93 milyar dolar) oldu. Buna göre, bir yandan standartlar güncellenirken, diğer taraftan bölgedeki binaların güçlendirilmesine veya yıkılıp yenisinin yapılmasına ilişkin yasal düzenlemelere gidildi.



Bu uygulamaya paralel olarak bizdeki Kentsel Dönüşüm yasasının da benzer şekilde geliştirilmesinde, “benim param yok, bırakın ben bu yıkılacak binada yaşamaya devam edeyim” çaresizliğine göz yummayacak çözümler üretmek gereklidir.



İhtisas alanı strateji planlama ve kriz yönetimi olan bir birey olarak gördüğüm önemli eksikliklerden biri de afet durumuna bağlı yetkilendirme, komuta kontrol ve koordinasyon konuları başta olmak üzere afet hazırlık planlarındaki eksiklikler oldu. Depremden yıllar önce yapılacak iyi bir planlama ile bugünkü geçici barınakların yapılacağı sürede normal konutların yapılması mümkündür ve Türk Yapısal Çelik Derneği olarak bu konudaki ve dönüştürülebilir yapılar konusundaki önerilerimizi AFAD ilgilileriyle paylaşmış, Erbaa Belediyesi için de örnek bir çalışma yapmıştık. Bu önerilerimizi ilgililerle yine paylaşmaya hazırız.



Deprem sonrası için alınacak önlemler

Bu konuda da birçok sorun yaşandı. Bunu sadece kamuya veya kişilere fatura etmek de bizi yanıltabilir. Yukarıda da değindiğimiz gibi yüz binlerce enkaza birkaç yüz kurtarma ekibinin yetmeyeceği açıktır. Lojistik desteğin sağlanmasında da zorlukların yaşanması normaldir. Ama bunu söylerken kamu kurumlarının eksik ve aksaklıklarını yok saymıyor vatandaşların imkânlar ölçüsünde verdikleri desteği de takdirle ve şükran duygularımla dile getirmek istiyorum. Burada temel eksik; depremde yıkılmayacak yapılara öncelik verilmesi gerekirken, kesin çözüm olmamasına rağmen depremden sonra yapılacak işlemlerin yeterli kabul edilmiş olmasıdır.



Planların en güzel tarafı, önceden yapılan belirlemelere ve kriterlere göre birçok işlemin otomatik yapılmasına ve buna göre belirli yetkilerin delege edilmesine, böylece zaman kaybetmeksizin işlemlerin yürütülmesine olanak sağlamasıdır.



GEÇİCİ VE KALICI ÇELİK YAPILAR

“Ne yapmalı?” konusuna girmeden önce terminoloji konusunda farklı algılamalara neden olmamak için geçici ve kalıcı (prefabrik yapılar, modüler yapılar, çelik profil taşıyıcılı ve karma yapılar) olarak kullanılacak çelik yapı tipleri hakkında kısaca şunları belirtmekte yarar olabilir.



- Geçici yapılar. Çoğunlukla afetlerde veya şantiyelerde kullanılan Geçici yapılar (Konteynerler, kutu profil ve soğuk şekil verilmiş çelik profillerden ya da izolasyonlu taşıyıcı panellerden mamul prefabrik yapılar). Geçici yapıların asıl amaçlarından biri, afetzedeleri derhal bir barınağa kavuşturmak, ancak onların telaşa getirilmeden yapılacak konutlara kavuşana kadar yaşayabilecekleri olanakları, yeterli konforu ve güvenliği sağlamaktır. Muhtemelen 6 ilâ 18 ay süreyle içinde yaşayacakları geçici konutların nereye yapılabileceği de her ilin kamu ve yerel yönetimleri tarafından önceden belirlenmeli yerleşim yerleri sel, çığ, yangın ve benzeri afet risklerinden uzakta seçilmeli, bu bölgelerin su, kanalizasyon, elektrik, doğal gaz gibi alt yapısı önceden hazırlanmalıdır.



- Prefabrik binalar. “Geçici konutlar” ifadesinden sonra halk arasında “Kalıcı Konutlar” terimi kullanılmakta, ancak başına özel bir sıfat getirilmediği sürece konutların zaten kalıcı olması gerektiğini bildiğimiz için burada “Kalıcı Konutlar” değil, sadece “Konutlar” ifadesini kullanacağız. Türkiye Bina Deprem Yönetmeliği 2018’e göre tasarlanan ve kalıcı kullanım amacıyla yapılan prefabrik konutlar ve tek katlı veya az katlı okul, hastane vb. kamu yapılarını bu kapsamda ele alabiliriz. Bu yapılarda ince cidarlı soğuk şekil verilmiş çelik profillerden oluşan kaset adı verilen bölümler fabrika ortamında hazırlanıp sahaya şantiyeye sevk edilir.



- Modüler yapılar. İnce inşaat işleri dâhil tamamı fabrika ortamında imal edilen modüler yapılar gerek insan hatasını en aza indiren yapı tipi olması, gerek şantiyede işçiliğin belirli montaj işi ile sınırlı kalması, gerek farklı fonksiyonlar için taşınabilir ve yer değiştirilebilir olma özelliği sayesinde dünyada önemi artan bir yapı tipi haline gelmiştir. Örneğin konut olarak yapılan bir yapı, daha sonra başka bir mekânda yurt binası dispanser olarak veya benzer amaçlarla kullanılabilmektedir.



- Çelik Profil Taşıyıcılı ve Karma Yapılar, TOKİ konutları tipi 4-5 katlı konutlarda kullanılabildiği gibi, çelik – hafif çelik karma yapılarda 9 kata kadar, diğer yapı tiplerinde kat sınırlaması olmaksızın endüstriyel, ticari, sosyal ve kamusal yapılarda da yaygın olarak kullanılmaktadır. Burada Karma (Kompozit) Yapıları üç başlık altında ele alabiliriz: Çelik – beton karma yapılar, çelik – hafif çelik karma yapılar ve çelik – ahşap karma yapılar. Bunlardan çelik – hafif çelik karma yapılar bazen karma yapı olarak kabul edilirken bazen de hafif çelik yapıların bir versiyonu olarak kabul edilmekte, ancak mühendislik hesapları hafif çelik yapılardan farklılık arz etmektedir.



NE YAPMALIYIZ?

6 Şubat depreminde yaşanan felakete yoğunlaşıp, gelecekte karşılaşacağımız depremler için yapılması gerekenleri göz ardı etmemek amacıyla yapılması gerekenleri üç bölümde ele alacağız: Kısa, orta ve uzun vadede yapılması gerekenler.



Kısa vadede yapılması gerekenler

Bizim açımızdan ilk yapılması gereken insanların barınma ihtiyacının karşılanmasıdır. Bunun için geçici barınma ihtiyacını karşılamak üzere AFAD, Kızılay ve AHBAP gibi kuruluşlar çadır ve konteyner kentler oluşturmaya başlamış durumdalar. Hem geçici barınma mekânlarının hem de kalıcı olarak kullanılacak konutların yapımında yer seçimi fevkalade önemlidir. Burada dayanışmaya imkân verecek küçük mahalleler oluşturulurken hasarlı binaların kontrol edilebilmesine, varsa hayvanların bakımına olanak sağlanması da göz önünde bulundurulmalı sel ve yangın ihtimalleri ile güvenlik ihtiyaçları da hesaba katılmalıdır. Bu aşamada dikkat edilmesi gereken konulardan biri de geçici konutlarda mühendislik hizmetleri çok sınırlı olmakla beraber, yeterli taşıyıcı sisteme sahip olmanın yanında yangın, su ve ısı izolasyonu gibi konular ile banyo ve tuvalet ihtiyaçlarına da dikkat edilmesi gerekmektedir.



Bununla birlikte, deprem bölgelerinde şu üç konuda planların gözden geçirilmesinde, tamamlanmasında yarar vardır:



Enkaz kaldırma planı (İnsan sağlığı, hukuki önlemler, çevre açısından yapılacaklar ve atık toplama / geri dönüşüm alanları gibi hususları da kapsayacak şekilde)



Yeni şehir planlaması (zemin koşullarının ölçümlenmesi ve değerlendirilmesi, diğer afet riskleri [sel, çığ, yangın vb.], altyapı gereksinimleri, insanların değişen ihtiyaçları ve fay hatları göz önüne alınarak)



Şehirlerin yeniden imar planı (fay hattı, dere yatakları gibi alanlardan uzak jeolojik açıdan uygun yer seçimi, gelişmiş deprem ülkelerinde olduğu gibi sürdürülebilir çelik yapılara öncelik verilerek, gerçekçi bir denetim sistemi oluşturarak, telaş etmeden ama hızlı yapım sistemlerini göz önüne alarak)



Kısa vadede yapılması gerekenler kapsamında Türk Yapısal Çelik Derneği ve üyeleri tarafından aşağıdaki yapı türleri üzerinde çalışmalar yürütülmektedir.



Üyeler ile koordineli olarak, her biri üç katlı ve 12 daireden oluşan 100 modüler bina projesi geliştirilmiştir. 2006 yılında Avrupa Yapısal Çelik Birliği (ECCS) ile koordineli olarak yaptığımız ve Kocaeli İl Özel İdaresine bağış olarak teslim ettiğimiz Tevfik Seno Arda Anadolu Lisesi gibi bu binaların da yetki alındığı takdirde veya bağış toplama yetkisi olan kurumlarla iş birliği halinde bağışlarla yapılması planlanmaktadır.

Orta vadede yapılması gerekenler

Bir sonraki depreme hazırlıklı olmak için;

Bilgi paylaşımı kapsamında, gerektiğinde kullanılmasının zorunlu olduğuna inandığımız çeliğin avantajlarının yatırımcıdan uygulamacıya, tasarımcıdan son kullanıcıya kadar her kesime anlatılabilmesi için Türk Yapısal Çelik Derneği tarafından çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir. Bunlardan biri bu yıl 24’üncüsünü gerçekleştireceğimiz Yapısal Çelik Günü’dür. Ayrıca bu yıl muhtemelen Ankara’da OSTİM Organize Sanayi Bölgesi Yönetimi ve OSTİM Üniversitesiyle koordineli olarak “Deprem Dirençli Yapılaşma Zirvesi” planlanmaktadır. Ayrıca, Avrupa’daki Portekiz, İtalya, Yunanistan, Romanya gibi deprem ülkelerinde bulunan üniversiteler ile koordineli olarak İstanbul’da 2024 yılında bir Uluslararası Deprem Konferansı düzenlenmesi çalışmalarına da başlanmıştır.



Uzun vadede yapılması gerekenler ise; Sonuçlarını hemen alamayacağımız ama derhal uygulamaya başlanmasında yarar gördüğümüz işlemleri şu şekilde özetlemek mümkündür.

ÇELİK HAKKINDA YANLIŞ BİLİNENLER

Kamu ve özel sektör yatırımcılarının çelik yapılar hakkında aşağıda özetlenen ve çoğu 50 yıl öncesinden kalma eskimiş yaklaşımlarının doğruları anlatılmalı, çelik yapıların avantajlarından daha fazla yararlanılmasına olanak sağlanmalıdır. Bu kapsamda anlatılması gereken, çelik hakkında yanlış bilinenlere değinelim:

- Çelik pahalıdır

- Çelik yangına karşı hassastır

- Çelik korozyona uğrar, paslanır ve bunun için ömrü kısadır.

Geçtiğimiz yıllarda Fransa’da 400 mimar ile yapılan araştırma sonuçlarına göre oradaki çelik kullanmayan mimarlar da benzer sorunları ifade ediyor. Raporda sonuç olarak Fransa’daki mimarların da çeliği yeterince bilmedikleri ve ön yargılarla tercih yaptıkları ifade ediliyor.



Şimdi bunlardan ilk soruya dönelim: Maliyet



Çelik gerçekten pahalı mıdır? Sorgulamasına karşılık doğru soru “çelik ekonomik midir? olması gerekir. Pahalılık kavramı ilk yapım maliyetini ifade eder. İlk yatırım maliyeti ise projesine bağlı olarak bazen daha ucuz, bazen daha pahalı olabilir. Bunun ayrıntılarına biraz sonra değineceğim. Ancak burada öncelikle “ekonomiklik” konusuna değinmek istiyorum. Bir yapının ekonomikliği değerlendirilirken, yapının kullanım ömrü boyunca işletme, bakım tutum ve onarım gibi masrafları ve ömrü sona erdiğinde yıkım ve söküm safhasındaki (Modül D) maliyetler de hesaba katılır. Ayrıca, binanın kısa sürede tamamlanmasının ve bir an önce hizmete girmesinin de bir ekonomik değeri vardır. Yüklenici bir an önce satışa ve ek finansman sağlamaya başlayabilecektir. Diğer taraftan, çelik kolonların boyutları nedeniyle, yaklaşık %7-8 net alan kazancı olacaktır. İnşaat alanı 2.000 m2 olan bir yapıda ortalama 150 m2 net alan kazancı anlamına gelir ki bunun ekonomik kazancını anlatmaya gerek yoktur. Bir de ince döşeme (slim floor) sayesinde kat yüksekliklerinden sağlanacak tasarruf ile çok katlı yapılarda, verilen yükseklik sınırı içinde ve bina yüksekliğine bağlı olarak ilave kat yapma imkânı dahi olabilmektedir.



1999 Depremi’nden sonra Sakarya’da Kanal 54 televizyonunda bir programa davet edilmiştim. Hafif çelik yapılardan bahsettiğim sırada belli bir yaşam deneyimine sahip bir hanımefendi telefonla programa bağlandı. Program yapımcısının “çelik yapılarla ilgili bir sorunuz veya söyleyeceğiniz bir şey mi var?” sorusuna hanımefendi şu yanıtı verdi: “Depremden sonra oğlum bir hafif çelik bina yaptırdı. O binaya girdiğimden beri romatizmalarım ağrımıyor.” Çelik yapının o güne kadar önemsemediğim avantajını duyuyordum: Küçük bir ayrıntı belki ama kuru duvar rutubet konusunda diğer malzemelere nazaran önemli bir avantaja sahiptir. Bu özelliği de değer mühendisliği açısından gözden kaçırmamak gerekir.



Ekonomiklik; hastane okul vb. yapılar dâhil kamu yapıları sosyal yapılar ve otel, AVM vb. gibi ticari yapılar için önemsenir ancak bu husus yapıp satanları çok etkilemez, çünkü normal olarak kârını düzgün yollardan azami düzeye getirmek, satış maliyetini düşünmek için bu kuruluşların çoğunun ilk yatırım maliyetini düşünmeleri ama yapının kullanım ömrü maliyetleri (KÖM) kapsamında yapacağı işletme (ısıtma, soğutma, bakım tutum, yenileme vb.) harcamalarını göz ardı etmeleri normaldir. Ayrıca, KÖM hesaplanırken çoğu kez binanın yaşam döngüsü sonrasındaki tekrar kullanım (reuse), ıslah (recovery), geri dönüşüm (recycling) ve elde edilen enerji (exported energy) alt süreçlerini kapsayan Modül D (Bina yaşam döngüsünün ötesindeki yararlar ve yükler) hesaplamaya dâhil edilmez. Oysa bir tarafta nereye atacağımızı bilemediğimiz bir moloz diğer tarafta ekonomik çok ciddi bir değeri olan hurda çelik söz konusudur.



İşte bütün bunlar göz önüne alındığında çelik yapılar bazı koşullarda daha ucuz olmasa da her zaman daha ekonomiktir.



Şimdi de maliyetlerin bina önem derecesine göre karşılaştırmalı bir değerlendirmesini yapalım: Çelik yapıların maliyetleri tüm yapılarda olduğu gibi bina önem derecesine ihtiyaçlara, boyutlarına, istenen konfora ve lüks derecesine göre değişmektedir. Örneğin, önem derecesi CC3 olarak ifade edilen, deprem anında dahi ameliyathanenin çalışabilir olması gereken hastaneler, faal kalması gereken kamu binaları, spor tesisleri, AVM’ler gibi insan hayatı ve ekonomik açıdan önemi: yüksek, sosyal ve çevresel önemi: çok büyük yapıların maliyeti doğal olarak yüksektir. Bu yapıların gerek ekonomiklik gerek dayanım açısından çelik yapılması uygundur. Burada, kritik ulaşım hatları üzerindeki (life line) yapıların (köprü, geçit tünel gibi altyapılar dâhil) da yıkılmaması çok önelidir.



Önem derecesi CC2 olan, insan hayatı ve ekonomik açıdan önemi: orta, sosyal ve çevresel önemi: kayda değer olan yapılar kapsamındaki, konutlar ve iş merkezleri ile diğer kamu binaları gibi binaların çökmemesi ancak insan hayatını tehdit etmeyecek şekilde hasar alabilmesine müsaade edilen yapıların da deprem riski çok yüksek bölgelerde çelik yapılması gerekir.



Malzeme türlerine göre mukayese ederken, çelik yapılarda olduğu gibi diğer yapıların da gerçek bir denetim süreci uygulanmış insan hataları en aza indirilmiş olmasına dikkat etmek gerekir. Son depremde yıkılan binaların, malzemeden çok insan hatalarından kaynaklandığı bu konuda yayımlanmış tüm raporlardan da anlaşılmaktadır.



Biraz önce de değindiğimiz gibi maliyetler, projesine bağlı olarak değişmekle birlikte; hafif çelik yapılar ve modüler yapılar normal koşullarda betonarme yapılardan daha ucuza mal olmaktadır yani daha ucuzdur. Hadde profillerden oluşan bir yapı -ki buna halk arasında ağır çelik yapı da deniyor- için ilk yatırım maliyeti yine projesine bağlı olarak bazen daha ucuz, bazen daha pahalı olabiliyor. Bununla beraber bu tip yapılar için yapılacak maliyet hesaplamasında öncelikle kaba inşaat maliyetlerini karşılaştırmak gerekir. Kaba inşaat maliyetinin toplam maliyetin yaklaşık 1/3’ü olduğunu kabul edersek ve bu maliyet betonarme yapıya nazaran %15 fazla olsa, toplam maliyete yansıması %5 olacaktır. Burada ilk yatırım maliyetinin artmasına karşılık temele gelecek yükün azalması, daha gevşek zeminlerde kullanılabilirliğin artması ve ekonomiklik gibi avantajları da göz önünde bulundurmak gerekir.



Çelik yapılar ile diğer malzemeler kullanılarak yapılan yapıların karşılaştırmasını yaparken, konuya değer mühendisliğinden (value engineering), diğer bir deyişle ödediğiniz paraya karşılık elde ettiğiniz değer açısından bakarsanız, o zaman özellikle deprem riski yüksek olan bölgelerde çelik kullanımın sağladığı daha fazla avantajlar olduğunu ve bu bölgelerde çelik kullanımının şart olduğunu görebilirsiniz.



Türk Yapısal Çelik Derneğinin çok yetkin ve etkin uzmanlardan oluşan Yangın Güvenliği Komitesi uzun süredir “Çelik yangına karşı hassastır” iddiası üzerinde çalışmaktadır. Yangın Güvenliği Komitemiz özellikle yapısal yangın ve yangına karşı pasif önlemler konusunda, 1992’den beri aktif üyesi olduğumuz Avrupa Yapısal Çelik Birliği (European Convention for Constructional Steelwork) Yangın Komitesi ile koordineli olarak çalışılmaktadır. Halk arasında, 11 Eylül 2001’de El-Kaide terörist örgütü tarafından üstlenilen ve Amerika’daki Dünya Ticaret Merkezi ikiz binalarına yapılan saldırıdan hâlâ söz edilmektedir. Ancak 3.000 kişinin ölümüyle sonuçlanan bu terörist saldırıda meydana gelen yangın değildir, bu napalm bombası etkisi yaratan çok kısa zamanda çok yüksek sıcaklıklara ulaşan bir patlamadır. Dolayısıyla bu olayı yangın gibi değerlendirmek bilimsel olarak yanlış sonuçlara varılmasına neden olmaktadır.



Yüksek yapılarda bilinen en büyük yangınlardan biri 14 Haziran 2017’de İngiltere’de meydana gelen ve 72 kişinin hayatını kaybettiği Grenfell Tower yangınıdır. Bu yangında dahi bina çökmemiştir.



Gelişen teknoloji paralelinde, binaların tasarımda yapısal yangın güvenliği ve pasif önlemler profesyonelce göz önüne alındığında, bina için yangın söndürme maliyetleri ve risk azalmakta, önlemlerin etkinliği artmaktadır. Sonuç olarak gerek betonarme gerek çelik yapılar için gelişen bilimsel önlemler sayesinde yıllardır her iki malzeme için de yangın kâbus olmaktan çıkmış, ancak şehir efsanesi olarak halk arasında söylenegelmektedir.



“Çelik korozyona uğrar, paslanır ve bunun için ömrü kısadır” iddiasına gelince, günümüzde önemli bilimsel gelişmeler sağlanmış ve korozyon veya paslanma sorunu, uygun mühendislikle uygun önlemler alınmak suretiyle ortadan kalkmıştır. Boya ve galvaniz kaplamalar ile katodik koruma vb. yöntemlerle çelik uzun yıllar kullanılabilmektedir. Örneğin 1898’de işletmeye açılan Eyfel Kulesi, İstanbul Balat’taki Sveti Stefan Kilisesi (Demir Kilise) hâlâ ayaktadırlar ve daha kaç yüzyıl dayanacağı bilinmemektedir. Buna paralel olarak galvanizin her yıl belirli mikronu yok olmaktadır (sacrifice). Hafif çelik yapılarda kullanılan soğuk şekil verilmiş, ince cidarlı galvanizli çelik profillerin ömrü hesaplandığında, normal galvaniz uygulanmışsa iç ve dıştan duvar kaplamaları olduğuna göre ömrünün 300 yıl civarında olabileceği sonucuna varılmıştır. Burada karşılaşılan temel sorun standartlarda belirtilen korozyona karşı önlemlerin yeterince uygulanmamasıdır.



En ağır korozyon koşullarında kurulan açık deniz platformları (off-shore stations) yıllarca sorunsuz yaşamlarını sürdürmektedirler. Bu da uygun önlemler alındığı takdirde çeliğin korozyondan korunabildiğinin en açık örneklerinden biridir.



Sonuç olarak, çelik hakkında buraya kadar özetlediğimiz olumsuz savlar, çok eskiye dayalı olup bugün hepsinin bilimsel ve ekonomik yöntemlerle çözümü mümkündür. Ancak bu gerçeklerin ilgililerce ve toplumca bilinmesi ve kabul edilmesi daha zaman alacaktır. Oysa ülkemizin kaybedecek zamanı da yoktur.



ÇELİK YAPILARIN DEPREM GÜVENLİĞİ AÇISINDAN AVANTAJLARI

Son deprem göstermiştir ki beton yapılar malzeme kötü olduğundan değil ama insan inisiyatifine çok yer verdiği için yüz binlerce yapının yıkılmasına veya ağır hasar almasına neden olmuştur. Buna karşılık çelik yapılar fabrika şartlarında daha yoğun bir kalite kontrol altında imal edilmiş ve depremde ayakta kalmışlardır. Bu da göstermiştir ki depreme karşı dayanım gösteren çelik yapıların en önemli avantajlarından biri endüstriyel ürün olmasıdır. Bunun yanında diğer özelliklerine de kısaca değinecek olursak;



Hafiflik. Bir binanın hafif olmasının iki temel avantajı var; biri deprem etkime kuvvetinin, diğeri zemine gelen yükün azalması. Hafif çelik ve modüler yapılar betonarme yapıların yaklaşık %10’u ağırlığında, çelik taşıyıcı sistemli binalar ise %40-%50 mertebesinde olduğu hesaplanmaktadır. Yıkıldığı takdirde kaldırılacak enkaz daha hafif olacak, onun da önemli bir kısmı geri dönüşüme gönderilecektir.



Homojen Yapı. Çelik izotrop bir malzemedir. Diğer bir deyişle, çeliğin her noktasında homojen bir molekül yapısı vardır. Dolayısıyla, çelik kullandığınız zaman, her noktada eşit mukavemet değerine sahip olduğundan emin olabilirsiniz “birleşim noktalarında istenen mukavemet sağlanabilecek mi?” ya da “beton kolonun yahut kirişin her noktasına yeterince nüfuz etti mi?” gibi bir endişeniz olmaz. Çelik şeffaftır, ne görüyorsanız odur.



Süneklik. Çeliğin diğer taşıyıcı sistem malzemelerine oranla daha sünek olması, diğer bir deyişle sünme veya eğilip bükülme kabiliyetinin olması, malzemenin kırılganlığını da aynı oranda azaltmakta, sisteme esneklik kazandırmaktadır. Sünekliğin getirdiği bir avantaj da malzeme deforme olurken depremin etkime kuvvetini soğurması veya yutmasıdır. Böylece uygun tasarlanmış ve yapılmış çelik yapı hasar görse dahi yıkılmamaktadır. Burada merhum kurucu başkanımız Prof. Dr. Tevfik Seno Arda’nın verdiği bir örneği tekrarlayacağım: “İki elektrik direği düşünün biri beton diğeri çelik. İkisine de kamyon çarparsa ne olur?”. Sonuç olarak çelik yapılar deforme olabilir ama göçme sınırı aşılmadığı sürece yıkılmaz.



Yapım Sürati. Teknoloji ürünü olması nedeniyle, çelik yapıların tasarım safhası daha uzun ve detaylı çalışmayı gerektirmekle birlikte, imalat ve özellikle saha montajı çok daha kısa sürede tamamlanmaktadır.



Sürdürülebilirlik. İlgili standartlara göre üç alt başlık altında ele alınan çevresel, sosyal ve ekonomik sürdürülebilirlik konularının her birinde çok önemli avantajlar sağlamaktadır. Binanın kullanım ömrü sonunda çelik yapı elemanları ya tam geri dönüştürülür (up-recycling) ya da başka bir yapıda yeniden kullanılabilir (re-use). Bunun için yapılar tasarlanırken ilgili standart uyarınca söküm veya uyarlanabilirlik hususları projelendirme safhasından itibaren göz önüne alınarak önemli bir ekonomik değer yaratılır.



Her Hava Koşulunda Yapım Olanağı. Van Depremi’nden sonra yaşanan kış şartlarında olduğu gibi, ağır kış şartlarında hazır beton hazırlama ve dökme kapasitesi ve kabiliyeti sınırlanabilmektedir. Bu gibi koşullarda da taşıyıcı sistemin tasarım, imalat ve sahaya sevki süresi içinde, bölgede yalnızca temellerin hazırlanması yeterli olmakta, hazırlanan temelin üzerine her hava koşulunda çelik yapı montajı yapılabilmektedir.



Denetim Kolaylığı. Çelik taşıyıcı sistemli yapıların gerek çelik malzeme üretimi, gerek imalat, gerekse saha montajı sırasında denetim ve gözetimleri diğer yapı sistemlerine oranla çok daha kolaydır. Bu özelliğin önemi, binalarda denetim ve gözetimin çok yetersiz uygulanabildiği ülkemizde daha da artmaktadır.



Esnek Kullanım Olanağı. Diğer birçok avantajının yanında son olarak değineceğimiz, çelik taşıyıcı sistemli binaların diğer bir avantajı da kullanıcıya esnek kullanım olanağı vermesi, iç mekânların gereksinime göre yeniden düzenlenebilmesidir.



Burada çeliğin iki avantajını daha belirtelim: Çelik yapılarda kolon ve kiriş hasar gördüğü zaman yenisiyle değiştirilebilir veya kolaylıkla takviye edilebilir. Diğeri ise çelik - beton kompozit yapılarda yapısal çelik kullanıldığı takdirde, çekme kuvvetine karşı çeliğin özelliklerinden yararlanırken kolon veya kirişe esneklik kazandırılır.



Çelikle inşa edilmiş ve deprem güvenliği açısından örnek proje: Tevfik Seno Arda Anadolu Lisesi

1 Mayıs 2003’teki Bingöl depreminden sonra, önceki başkanımız merhum Prof. Dr. Nesrin Yardımcı Tiryakioğlu “Bingöl Depremi” ve “Türkiye’nin Depremselliği” konusunda Brüksel ve Luzern şehirlerinde Avrupa Yapısal Çelik Birliği (ECCS) üyelerine yaptığı iki sunumdan sonra ECCS Yönetim Kurulu Başkanı Allan Collins’in “Kötü yapılaşmadan dolayı çocuklar ölmesin. Türkiye’de örnek bir çelik okul yapalım” önerisi oy birliği ile desteklenmiş ve neticede 2006 yılında TUCSA tarafından ECCS ile koordineli olarak İzmit’te ağır hasar almış bir okulun alanına Tevfik Seno Arda Anadolu Lisesi yapılmış ve Kocaeli İl Özel İdaresine bağış olarak teslim edilmiştir. Çelik taşıyıcı sisteme ve kompozit döşemelere sahip hafif çelik kullanılarak yapılan kuru duvar ve bölmelerden oluşan üç katlı 3.330 m2 okul gerek deprem dayanımı açısından gerek ısı izolasyonu nedeniyle yakıt tasarrufu ve aydınlık mimarisi nedeniyle enerji tasarrufu açısından örnek bir okul olmakla beraber daha sonra Millî Eğitim Bakanlığı tarafından benzer mimariye ve özelliklere sahip okul yaptırılmamıştır. Derneğimiz Millî Eğitim Bakanlığına bu konuda da her türlü desteği vermeye hazırdır.



Yukarıda bahsettiğimiz 19 yüzyılda Balat’ta yapılmış Bulgar Sveti Stefan Kilisesi (Demir Kilise) birçok depreme tanıklık etmiş ama hâlâ dimdik ayaktadır.



Bütün bunlardan sonra Hatay’daki Müze Otel, Steel Towers binaları, sosyal medyada dolaşan yıkılan binanın zemine saplanmış kılıç gibi sağlam kalan çelik yangın merdiveni ve deprem bölgesindeki çelik yapıların yıkılmamış olması yeterli örneği teşkil eder sanırım.



Sesimi Duyan Var mı?

Şimdi soruyorum:

- Sesimizi duyan var mı?

 - Sözde değil özde “kamu – üniversite – sanayi” iş birliğine var mısınız?

Şemdinli’de Yine Çığ Düştü – Önerimiz:

Çığ Köprüsü / Bariyeri

(https://www.trthaber.com/haber/turkiye/semdinlide-cig-dusme-ani-kamerada-743219.html)



3 Şubat 2023’te Hakkari’nin Şemdinli ilçesinde çığ düşmüş, çok şükür bu kez can kaybı olmadığı öğrenilmiştir. Çığ düşme anı, ilçeye 30 km mesafedeki Öveç köyü yolundaki enerji nakil hattında arıza ihbarı alan ve bölgeye giden Van Gölü Elektrik Dağıtım A.Ş. (VEDAŞ) Şemdinli İşletme Şefliği ekipleri tarafından cep telefonuyla kaydedilmiştir. Çekilmiş görüntülere aşağıdaki linkten ulaşabilirsiniz. (https://youtu.be/Sjp335g1vp4)



Daha önce, 4 ve 5 Şubat 2020 tarihlerinde Van ili Bahçesaray mevkiinde meydana gelen ve 41 kişinin yaşamlarını kaybettiği çığ felaketi sonrasında, AFAD’a gönderilen 7 Şubat 2020 tarihli yazımız ile aşağıdaki önerimiz sunulmuştu:



“Ülkemizde birçok yerde zaman zaman görülen çığ olaylarının önlenmesi veya etkisinin en aza indirilmesi için dünyanın birçok bölgesinde kullanılan “Çığ Köprüsü / Bariyeri” (Avalanche Bridge) uygulamasının ülkemizde de yaygın olarak kullanılmasında yarar olacağı değerlendirilmektedir. Uygun görüldüğü takdirde, AFAD veya ilgili Bakanlık koordinasyonunda, akademisyen ve kamu özel sektördeki uzman mühendislerden oluşan bir karma komisyon kurulmasında ve Türkiye’nin çığ haritası ve çığ istatistikleri göz önüne alınarak “Çığ Köprüsü / Bariyeri” konusunda çalışma yapılıp raporlanmasında yarar olacağını değerlendiriyoruz.”



26 Aralık 2020 tarihinde yine Bahçesaray mevkiinde Karabet Tüneli’ne yakın bir bölgede çığ düşmüş ve karayolunu trafiğe kapatmıştı. Aynı tarihte, 26 Aralık 2020 Cumartesi günü Hakkari / Şemdinli bölgesinde de bir askeri üssün yolu üzerine düşen çığ nedeniyle 2 askerimiz hayatlarını kaybetmişti. Bu kez yine gönderdiğimiz 4 Ocak 2021 tarihli yazımızı takiben AFAD ilgilileri ile görüşmelere başlanmış ancak henüz bir ilerleme kaydedilmemiştir.



3 Şubat 2023 Cuma günü Şırnak’ta meydana gelen çığ düşmesi olayı üzerine, 6 Şubat 2023 Pazartesi günü AFAD’a sunulmak üzere hazırlanan ve aşağıdaki öneriyi içeren yazımız, 6 Şubat 2023 sabaha karşı 04:17’de Merkez üssü Kahramanmaraş Pazarcık ilçesi olan büyük deprem nedeniyle yürütülen afet yönetimi esnasında önceliğini kaybettiğinden ertelenmiş ve gönderilmemiştir.



“Türk Yapısal Çelik Derneğinin, uygun görüldüğü takdirde daha önce sunulan yazılarımızda da belirtildiği gibi Türkiye’nin çığ haritası ve çığ istatistikleri göz önüne alınarak, AFAD koordinasyonunda yürütülecek “Çığ Köprüsü / Bariyeri” veya “Çığlara Karşı Korunmada Bir Prototip Üretilmesi” projesine imkânları ölçüsünde her türlü desteği vermeye hazırdır.”



16. Genel Kurul Yapıldı (16 Şubat 2023)

30 yılını geride bırakan Türk Yapısal Çelik Derneğinin 16. seçimli Olağan Genel Kurulu 16 Şubat 2023 tarihinde Kadıköy Belediyesi Kozyatağı Kültür Merkezi Konferans Salonu’nda Sezai Güvensoy, İlker İbik ve Cenk Terzioğlu’ndan oluşan Divan Heyeti yönetiminde gerçekleşti ve önümüzdeki dönemde görev alacak Yönetim ve Denetim Kurulları belirlendi.



Genel Kurul haberi;

https://tucsa.org/tr/celik_yapilar_yazi.aspx?yazi=1359